Nederlandse Familienamenbank |
| Oerlemans | < |
Oerle, van Oelemans |
vormverandering
Pas door het erfelijkheidsbeginsel van de burgerlijke stand, die in 1811 landelijk werd ingevoerd, kregen familienamen hun vaste vorm: een naam werd voortaan van generatie op generatie overgedragen in de spellingsvorm waarin de naam was geregistreerd. Weliswaar had het grootste deel van de Nederlandse bevolking voor die tijd al een familienaam, maar de vorm ervan was aan verandering onderhevig. Dat is niet zo verwonderlijk als men bedenkt dat de standaardisering van het Nederlands, met de uniformering van de spellingsregels, nog in ontwikkeling was. Zoals woorden nog op verschillende wijzen werden geschreven, zo werden ook de namen verschillend geschreven, afhankelijk van de schrijfwijze van degene die de namen registreerde. Registratie vond vaak op het gehoor plaats: een klerk of kerkelijke dienaar noteerde een naam in een akte of schrift zoals hij een naam verstond. Dat wil zeggen zoals hij een naam kon thuisbrengen in zijn namenwereld. Veel comparanten beheersten de schrijfkunst niet, zodat zij hem niet konden helpen. Ook als zij hun naam wel konden schrijven, kwam het vaak voor dat de naamvorm van de handtekening afweek van de door de administrateur opgestelde naamvorm. In de loop der tijd konden namen zo meer of minder opmerkelijke vormveranderingen ondergaan. Doorzichtig zijn algemene taalkundige verschijnselen die ook in de namenvoorraad productief waren, zoals toevoeging en weglating van medeklinkers op bepaalde plaatsen binnen een naam. Bijvoorbeeld toevoeging van -t- in Bostelaar uit Bosselaar of d-epenthese in Mulder (naast Muller en Molenaar) en weglating van -t- in Laurens uit Laurents, waarnaast ook Lourens voorkomt omdat ou en au nu eenmaal dezelfde klank vertegenwoordigen en derhalve in namen verwisselbaar zijn. Hierbij sluit bijvoorbeeld ook elisie van intervokalische -d- in Schreurs uit Schreuders aan.
Minder doorzichtig is de paragogische -t in Gresnigt, familienaam ontleend aan de plaatsnaam Gressenich.
In het algemene taalgebruik zien we dat spellingsvarianten van woorden door correctie en normalisering verdwenen. Bij familienamen konden varianten echter gehandhaafd blijven, omdat zij niet meer met de woorden die aan de basis van deze namen stonden, werden vereenzelvigd. Zien we in het middelnederlands naast hovesc (= hoofs), vormen als hoesch en heusch, in modern Nederlands gebruiken we slechts het woord 'hoofs'. Maar als familienaam kennen we nog de naam De Heus. Ongetwijfeld zal niet meer begrepen zijn dat hiermee 'de hoofse' werd bedoeld.
• K. Roelandts, 'Omwisseling van konsonanten', in: Karel Roelandts, Expressiviteit en taalverandering. Leuven 1989, p 155-161; overgenomen uit: Naamkunde 3 (1971), 30-35.
• J. Stroop, 'Namen, appellatieven en fonologie', in: Taal en Tongval 45 (1993), nr 1, p 13-49.
• Zie voor verschijnselen met betrekking tot d en t (weglating, toevoeging): Nicoline van der Sijs, 'Etymologica. De veranderlijke d en t', in: Onze Taal 71 (2002), nr 10, p 280-281.
• Mbt. tot de H- in varianten als Holierook/Olierook en Van den Ende/Van den Hende [Jan Stroop, 'Waarom heet iemand eigenlijk Van Houdenhoven? Over de H in familienamen', in: Neerlandistiek Online 6-2-2019 (https://www.neerlandistiek.nl/2019/02/waarom-heet-iemand-eigenlijk-van-houdenhoven)].
• Variation through Imperfect Transmission and Folk Etymology - Names, unlike the words they may derive from, can function with no "sense". Names that are transmitted from one generation to another can therefore lose touch with their original motivations and suffer phonetic and morphological changes that obscure their historical forms and original meanings. Hereditary surnames are especially vulnerable to imperfect transmission in acts of speech and writing. One outcome of this is the re-interpretation an unintelligible surname as something meaningful on the analogy of another familiar word or type of name, a phenomenon sometimes known as "folk etymology". Another outcome is that variant pronunciations in different communities can become so unlike each other down the generations that they are no longer perceived as having a common source. Even small differences of spelling can be mistakenly treated by some families as proof of a different family ancestry. In reality the same spelling can belong to unrelated families when the name has many original bearers, and different spellings can belong to branches of the same family when the name has a single progenitor.
Numerous variants of Boomgaard have already been mentioned as dialectal in origin. They can involve changes in the vowel, the devoicing of final -d to -t, the change of -m- to -n- before -g- (thus Bongard, Bungert, etc.), and the loss of -t or -n-. One of the latter, Bogard, has been re-spelled as Beaugard, as though the first part of the name is French beau 'fine, beautiful'. The name is also commonly found with a final -s, as in Bomgaars, Bongaerts, and Bongers, the last two of which are very common in the southeastern Netherlands and neighboring Flanders. As mentioned earlier, this habitational -s is particularly characteristic of Limburg.
As simple a change as the loss or addition of h in local pronunciation can easily obscure a name's original identity. The Dutch name Olierook looks like a strange nickname from Dutch olie 'oil' and rook 'smoke' but it is actually a de-aspirated variant of the habitational name Holierhoek (from the place-name Holiërhoek 'the corner of land belonging to the castle named Holy'). Vice versa the H- has been added hypercorrectly in the
name Van Hee, which is either from Eede at the border of Zeeland and Flanders or from the widespread stream or river name Ee. This happened often in Zeeland and Flanders. The susceptibility of surnames to phonetic and morphological variation, imperfect transmission, translation, and folk etymology is especially evident in some immigrant names [Leendert Brouwer & Peter McClure, 'Dutch family names', in: DAFN (preface of the revised second edition of the Dictionary of American Family Names, edited by Patrick Hanks, to be published by Oxford University Press in 2022 --- https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/documenten/DAFN%202,%20ESSAY,%20Dutch%20names.pdf)].
afkortingen en bibliografische notaties:
